20 grudnia odbędzie się uroczysty ingres do katedry na Wawelu nowego arcybiskupa metropolity krakowskiego, kard. Grzegorza Rysia. Wydarzenie to otworzy nowy rozdział w ponad tysiącletniej historii biskupstwa krakowskiego.
Początki biskupstwa krakowskiego sięgają X wieku. W 1000 roku bowiem cesarz Otton III przekazał Bolesławowi Chrobremu patronat nad Kościołem na terenach, znajdujących się pod jego władaniem. To wtedy też legaci papiescy doprowadzili do wykonania bulli papieża Sylwestra II, mocą której zorganizowana została polska prowincja kościelna. W jej skład weszły: Gniezno, Wrocław, Kołobrzeg i Kraków.
Pierwszym biskupem diecezji krakowskiej był Poppon, którego imię pojawia się w najstarszych zachowanych dokumentach – m.in. w „Katalogu biskupów krakowskich” oraz w kronice biskupa Thietmara z Merseburga, opisującej zjazd w Gnieźnie. O jego posłudze nie wiadomo jednak zbyt wiele. Wiązała się ona najpewniej z docieraniem chrześcijaństwa do coraz szerszych grup mieszkańców południowej części dzisiejszej Polski. Za pontyfikatu Poppona doszło też prawdopodobnie do fundacji pierwszej krakowskiej katedry. Jego następcami na tronie biskupów krakowskich byli m.in. Gompon, Lambert, Rachelin, czy Stanisław ze Szczepanowa – dziś główny patron Polski i Archidiecezji Krakowskiej. Pełnił urząd do tragicznego dnia 11 kwietnia 1079 roku, kiedy został zamordowany w kościele na Skałce z rozkazu króla Bolesława Śmiałego lub – jak podają niektóre przekazy – bezpośrednio z rąk monarchy. Stanisław stał się męczennikiem, a 17 września 1253 roku Kościół w osobie papieża Innocentego IV, w Asyżu ogłosił go świętym.
Następcami biskupa rodem ze Szczepanowa byli m.in. Lambert III, spoczywający w wawelskiej krypcie św. Leonarda; Maur, Gedko, który sprowadził do katedry relikwie św. Floriana, a następnie ufundował kolegiatę pod jego wezwaniem na krakowskim Kleparzu; czy Pełka. Rok 1200 – według historyków – wyznacza umowny koniec tzw. okresu misyjnego w dziejach biskupstwa krakowskiego, które jednak już wtedy, licząc 54 170 km kw., należało do największych w Europie.
Początek wieku XIII to pontyfikaty m.in. Wincentego Kadłubka – pierwszego polskiego kronikarza, uczestnika Soboru Laterańskiego IV, a później błogosławionego oraz Iwo Odrowąża, wybranego przez kapitułę w 1218 roku. Zasłynął on jako fundator wielu klasztorów – m.in. kanoników św. Ducha na Prądniku, dominikanów czy cystersów w Mogile – oraz kościołów parafialnych, wśród których – za Janem Długoszem – wymienić należy pierwszy murowany kościół parafialny – wówczas w stylu romańskim – przy krakowskim rynku, który dał początek dzisiejszej bazylice Mariackiej.
Kolejnymi biskupami krakowskimi byli: Wisław z Kościelca, Prandota z Białaczewa, Paweł z Przemankowa, Prokop z Rusi, Jan Muskata i Nankier, który ustanowił w diecezji święto Bożego Ciało. Jan Grot, który rozpoczął posługę w 1326 roku, rozpoczął natomiast budowę prezbiterium gotyckiej katedry na Wawelu. Finał prac i poświęcenie świątyni po przebudowie w roku 1364 przypadły jednak na koniec pontyfikatu Bodzanta z Jankowa, który zapisał się w historii m.in. jako fundator kościoła Bożego Ciała na Kazimierzu.
Nastąpili po nim Florian z Mokrska, Zawisza z Kurozwęk i Jan Radlica herbu Korab. To właśnie jemu królowa Jadwiga podarowała racjonał, który do dziś jest ozdobą biskupów krakowskich.
Na przełomie XIV i XV wieku posługę biskupa Krakowa pełnili kolejno Piotr Wysz z Radolina (fundator m.in. kościoła w Bolechowicach) i Wojciech Jastrzębiec, który rozpoczął starania o wszczęcie procesu kanonizacyjnego Jadwigi Andegaweńskiej. 9 grudnia 1423 roku pasterzem Kościoła krakowskiego mianowany został Zbigniew Oleśnicki, który w 1449 roku został pierwszym polskim kardynałem. Po jego śmierci biskupstwo obejmowali kolejno: Tomasz Strzępiński, Jakub z Sienna, Jan Gruszczyński, Jan Lutek z Brzezia, Jan Rzeszowski, który m.in. wspomógł budowę skarbca-zakrystii kapitulnej w wawelskiej katedrze i kard. Fryderyk Jagiellończyk, który podniósł kościół Wszystkich Świętych do godności kolegiaty.
Jan Konarski został biskupem krakowskim w 1503 roku. Słynął ze szczególnego nabożeństwa do Matki Bożej, co zaowocowało wprowadzeniem w 1510 roku do kalendarza diecezji święta Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Maryi Panny. Jego następcą w 1523 roku mianowano Piotra Tomickiego. To on założył kolegiatę m.in. przy kościele akademickim św. Anny. Kolejnymi biskupami krakowskimi byli: Jan Latalski, Piotr Gamrat, Samuel Maciejowski, Andrzej Zebrzydowski, Filip Padniewski, Piotr Myszkowski i kard. Jerzy Radziwiłł.
Początek XVII wieku przypadł na czasy posługi w Krakowie Bernarda Maciejowskiego (od 1603 roku kardynała). Zwołał on synod, na którym postanowiono o założeniu seminarium duchownego w domu prebendarzy Świętej Trójcy. Stało się to w roku 1602, a opiekę nad budynkiem przekazano w ręce Krakowskiej Kapituły Katedralnej. Za czasów Maciejowskiego na Bielanach zagościli kameduli, w Kalwarii Zebrzydowskiej bernardyni, a na Wesołej karmelici bosi. Na tronie biskupów krakowskich zastąpił go Piotr Tylicki, który wziął odpowiedzialność za wprowadzanie reform soboru trydenckiego. W 1616 roku posługę rozpoczął natomiast Marcin Szyszkowski, który zainicjował budowę konfesji nad grobem św. Stanisława, a przy kościele franciszkanów ufundował kaplicę Męki Pańskiej, która miała służyć działającemu tam arcybractwu.
Kolejnymi pasterzami diecezji krakowskiej byli: Andrzej Lipski, kard. Jan Olbracht Waza, syn króla Zygmunta III Wazy i Konstancji; Jakub Zadzik, Piotr Gębicki, inicjator budowy nowego kompleksu Pałacu Biskupów Krakowskich przy ul. Franciszkańskiej 3 i fundator barokowej struktury ołtarza w katedrze na Wawelu, Andrzej Trzebicki oraz Jan Małachowski, który sprowadził do Krakowa wizytki, a także położył fundament pod budowę nowego kościoła akademickiego św. Anny. Po jego śmierci, w 1699 roku diecezję objął Stanisław Kazimierz Dąmbski, który jednak zmarł nagle w czasie przygotowań do ingresu 15 grudnia 1700 roku.
W 1701 roku biskupem krakowskim mianowany został Jerzy Olbracht herbu Świnka. Konsekrował on przebudowaną kolegiatę św. Anny oraz kościół kapucynów, jednak jego pontyfikat trwał zaledwie 10 miesięcy. Od 7 maja 1710 roku na tronie biskupów krakowskich zasiadał Kazimierz Łubieński, dzięki któremu w 1716 roku odbudowano wieżę zegarową katedry. Jego następcą został Konstanty Felicjan Szaniawski, który pasterzował Kościołowi krakowskiemu od 1720 do 1732 roku.
Biskupami krakowskimi byli następnie: kard. Jan Aleksander Lipski, Andrzej Stanisław Kostka Załuski, fundator seminarium akademickiego przy ul. Wiślnej w Krakowie, Kajetan Ignacy Sołtyk oraz Feliks Paweł Turski.
Początek XIX wieku dla biskupstwa krakowskiego wiązał się z osobą Andrzeja Rawy Gawrońskiego, mianowanego 24 września 1804 roku. W 1815 roku biskupem wolnego miasta Krakowa oraz dekanatów: czernichowskiego, nowogórskiego i bolechowickiego został Jan Paweł Woronicz herbu Pawęza. To on przyjmował na Wawelu szczątki księcia Józefa Poniatowskiego i Tadeusza Kościuszki. 27 lipca 1829 roku biskupem został Karol Wincenty Sariusz Skórkowski, który naraził się carowi Mikołajowi I sprzyjaniem powstaniu listopadowemu. Zmusiło go to do zrzeknięcia się jurysdykcji 2 lipca 1835. Udał się wówczas do Opawy, a pieczę nad diecezją sprawowali administratorzy najpierw sedes impedita stante vita episcopi – Franciszek Ksawery Zglenicki, Ludwik Łętowski i Maciej Gładyszewski – a po śmierci bp. Skórkowskiego sedes vacante – m.in. Karol Teliga i Antoni Junosza Gałęcki.
W 1879 roku biskupem krakowskim został Albin Dunajewski herbu Sas. Dokonał odnowy życia duchowego diecezji, wspierał zakony m.in. zmartwychwstańców, albertynów, a także serafitki oraz inicjatywy społeczne, w tym odnowę katedry wawelskiej.
Przełom XIX i XX wieku przypadł na pontyfikat Jana Puzyny, który kontynuował dzieło swojego poprzednika. Jego ingres do katedry na Wawelu odbył się 17 lutego 1895 roku. Nowy biskup rozpoczął budowę budynku seminarium przy ul. Podzamcze, gdzie alumni przenieśli się w roku 1901. 15 kwietnia 1901 roku kreowano Puzynę kardynałem. W czasie swojej posługi m.in. odnowił katedrę i utworzył Muzeum Diecezjalne. Po jego śmierci, w 1911 roku rozpoczął się natomiast najdłuższy pontyfikat w historii biskupstwa krakowskiego.
24 listopada nowym ordynariuszem został 44-letni wówczas Adam Stefan Sapieha. Jego uroczysty ingres do katedry odbył się 3 marca 1912 roku. To w czasie jego posługi diecezja krakowska została podniesiona do rangi archidiecezji, a Kraków stał się stolicą nowopowstałej Metropolii Krakowskiej. Paliusz nałożył mu w katedrze bp Leon Wałęga, najstarszy sakrą biskup metropolii. Sapieha zaangażował się w działalność charytatywną – stworzył m.in. Ratunkowy Komitet Biskupi dla Niesienia Pomocy Biednym, Komitet Pomocy dla Dotkniętych Klęską Bezrobocia i Caritas Archidiecezji Krakowskiej. Utworzył także Komitet Artystyczno-Doradczy Restauracji Katedry Wawelskiej. W 1923 i 1938 roku zwołał synody diecezjalne. Godność kardynalską otrzymał 18 lutego 1946 roku. Zmarł w Pałacu Arcybiskupów Krakowskich 23 lipca 1951 roku. Kościołowi krakowskiemu przewodził przez 40 lat.
Jeszcze w kwietniu 1951 roku do Krakowa jako arcybiskup koadiutor przybył Eugeniusz Baziak. Po śmierci kard. Adama Stefana Sapiehy został on administratorem apostolskim Archidiecezji Krakowskiej. Gdy odmówił potępienia księży aresztowanych pod zarzutem szpiegostwa, znalazł się w areszcie domowym. 16 grudnia 1952 roku sam został aresztowany pod tym zarzutem. Po 8 dniach przesłuchań został wypuszczony z nakazem opuszczenia Krakowa. Zatrzymał się w domu matki w Tarnowie. W 1956 roku powrócił do Krakowa. Zmarł 15 czerwca 1962 roku po obradach Konferencji Episkopatu Polski w Warszawie. Z tego powodu nie zdążono ogłosić jego nominacji na arcybiskupa metropolitę krakowskiego.
Następcą abp. Eugeniusza Baziaka został dotychczasowy biskup pomocniczy Archidiecezji Krakowskiej, Karol Wojtyła. Jego uroczysty ingres do katedry wawelskiej odbył się 8 marca 1964 roku, w dniu liturgicznego wspomnienia bł. Wincentego Kadłubka. Pontyfikat Wojtyły jako biskupa krakowskiego trwał niemal 15 lat. Jako arcybiskup, a od 1964 roku kardynał wspierał starania wiernych, walczących o budowę świątyń, m.in. w krakowskiej Nowej Hucie, angażował się w prace Soboru Watykańskiego II, brał udział w pięciu synodach biskupich i pełnił funkcję konsultora Papieskiej Rady ds. Świeckich. 16 października 1978 roku koniec jego posługi w Krakowie obwieścił biały dym wydobywający się z komina nad Kaplicą Sykstyńską. Jako pierwszy w historii biskup krakowski został bowiem wybrany papieżem i następcą św. Piotra. Przyjął imię Jan Paweł II, a Kościołowi katolickiemu przewodził do roku 2005. W tym czasie wielokrotnie odwiedzał Archidiecezję Krakowską. To on – już jako papież – konsekrował m.in. Sanktuarium Bożego Miłosierdzia w Krakowie-Łagiewnikach, Narodowe Sanktuarium Matki Bożej Fatimskiej w Zakopanem-Krzeptówkach czy kościół św. Piotra Apostoła w rodzinnych Wadowicach.
Po wyborze Wojtyły na Stolicę Piotrową, 29 grudnia 1978 roku arcybiskupem metropolitą krakowskim został ks. Franciszek Macharski. Sakrę biskupią przyjął z rąk Jana Pawła II 6 stycznia 1979 roku, a 28 stycznia tego samego roku odbył się jego uroczysty ingres do katedry. 30 czerwca nowy metropolita krakowski otrzymał godność kardynalską. Od 1981 roku do 1994 roku pełnił funkcję wiceprzewodniczącego Konferencji Episkopatu Polski. W tym czasie jednocześnie w Watykanie był członkiem Rady do spraw Publicznych Kościoła, Członkiem Kongregacji do spraw Wychowania Katolickiego, członkiem Kongregacji do spraw duchowieństwa czy Ewangelizacji Narodów. Od 1993 roku należał do Zakonu Kawalerów Maltańskich jako Balif Wielkiego Krzyża Honoru i Dewocji. W czasie jego posługi Archidiecezja Krakowska przeszła gruntowną reorganizację. Dostosowano granice diecezji i przeorganizowano duszpasterstwo, dopasowując jego kształt do postanowień bulli Jana Pawła II Totus tuus Poloniae Populus z 1992 roku. Szczególnym rysem 27-letniego pontyfikatu kard. Franciszka Macharskiego było szerzenie kultu Bożego Miłosierdzia. Owocem jego działań było najpierw wprowadzenie w archidiecezji w 1985 roku Święta Miłosierdzia, a następnie budowa bazyliki Bożego Miłosierdzia w krakowskich Łagiewnikach w latach 1999-2002, zwieńczona konsekracją i wypowiedzianym przez Jana Pawła II przy tej okazji Aktem zawierzenia świata Bożemu Miłosierdziu. Kard. Franciszek Macharski pełnił posługę arcybiskupa metropolity krakowskiego do 3 czerwca 2005 roku, kiedy papież Benedykt XVI nominował jego następcę – abp. Stanisława Dziwisza. Jako arcybiskup senior mieszkał przy krakowskim klasztorze albertynek i Sanktuarium „Ecce Homo” św. Brata Alberta. Zmarł 2 sierpnia 2016 roku, w święto Matki Bożej Anielskiej, tuż po zakończeniu Światowych Dni Młodzieży w Krakowie. W szpitalu odwiedził go wcześniej papież Franciszek.
Pierwszym nominowanym w XXI wieku arcybiskupem metropolitą krakowskim był abp Stanisław Dziwisz, dotychczasowy osobisty sekretarz Jana Pawła II. Jego ingres do katedry na Wawelu odbył się 27 sierpnia 2005 roku. Nowy arcybiskup ucałował relikwie patronów diecezji, przywdział ornat Papieża Polaka, okazał bullę nominacyjną, otrzymał Racjonał św. Jadwigi oraz pastorał Wojtyły z napisem „Totus Tuus”, po czym zasiadł na katedrze biskupiej. Procesja z wiernymi przeszła na Rynek Główny, gdzie zabrzmiał hejnał mariacki i hymn „Gaude Mater Polonia”.
Do godności kardynalskiej został wyniesiony 24 marca 2006 roku. Jako metropolita krakowski był członkiem Rady Stałej Episkopatu Polski, przyjmował też w Krakowie dwóch kolejnych papieży – Benedykta XVI w 2006 roku i Franciszka w roku 2016. Kard. Stanisław Dziwisz jest inicjatorem powstania Sanktuarium św. Jana Pawła II w Krakowie. Otworzył również pierwsze w Archidiecezji Krakowskiej „Okno Życia”. Z jego inicjatywy w 2016 roku Kraków stał się gospodarzem XXXI Światowych Dni Młodzieży. Posługę pełnił do 8 grudnia 2016 rok, kiedy papież Franciszek przyjął jego rezygnację i mianował arcybiskupem metropolitą krakowskim, abp. Marka Jędraszewskiego, dotychczasowego metropolitę łódzkiego.
Ingres nowego pasterza Kościoła krakowskiego odbył się 28 stycznia 2017 roku. Abp Marek Jędraszewski był do 2024 roku zastępcą przewodniczącego Konferencji Episkopatu Polski. 20 maja 2023 roku w Pałacu Arcybiskupów Krakowskich został odznaczony Krzyżem Komandorskim Orderu Odrodzenia Polski przez prezydenta Andrzeja Dudę. W czasie jego niemal 9-letniego pontyfikatu odbyły się 3 beatyfikacje: bł. Hanny Chrzanowskiej, bp. Michała Giedroycia i bł. ks. Michała Rapacza, a w 2024 roku Kongres Eucharystyczny. Abp Marek Jędraszewski ustanowił także nowe sanktuaria m.in. św. Michała Archanioła w Mszanie Dolnej, Pana Jezusa Cierpiącego „Ecce Homo” w Alwerni, Najświętszego Sakramentu w krakowskiej bazylice Bożego Ciała czy Błogosławionego Kardynała Stefana Wyszyńskiego Czciciela Matki Boskiej Częstochowskiej na Bachledówce.
Historia biskupstwa krakowskiego to ponad 1000 lat niezwykle bogatej i różnorodnej opowieści o Kościele, a także tworzących go ludziach. Do grona blisko 80 pasterzy najpierw diecezji, a teraz Archidiecezji Krakowskiej decyzją Ojca Świętego Leona XIV z 26 listopada 2025 roku dołącza pochodzący z Krakowa, kard. Grzegorz Ryś. Ingres do katedry na Wawelu nowego metropolity krakowskiego odbędzie się 20 grudnia, otwierając nowy rozdział w historii, która rozpoczęła się w X wieku.